Το μαινόμενο τέρας της περιεκτικής ύπαρξης

Μέρος Ι: Hibiki-Hana-Ma

Η Παγκόσμια Έκθεση του 1970 στην Οσάκα ήταν μία ρηξικέλευθη συλλογή μελών της επιστημονικής, σχεδιαστικής, αρχιτεκτονικής και τεχνολογικής κοινότητας της εποχής, με συμμετέχοντες από 77 χώρες, θεματικό τίτλο “Πρόοδος και Αρμονία για την Ανθρωπότητα” και συνολική προσέλευση άνω των 64 εκατομμυρίων ανθρώπων. Επίκεντρο της έκθεσης δεν ήταν μόνο οι ίδιες οι πρόοδοι, αλλά και οι διάφορες αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί ταυτόχρονα να επιφέρουν αυτές, όπως η καταστροφή του περιβάλλοντος και η απώλεια της ανθρωπότητας, και πώς θα μπορούσαν οι άνθρωποι να σημειώσουν πρόοδο χωρίς να χάσουν την συλλογική αρμονία ή τη μνήμη της ταυτότητάς τους. Σε αυτό το πλαίσιο παρουσιάζεται και το έργο του Γιάννη Ξενάκη, “Hibiki-Hana-Ma” (“Reverberation – Flower – Interval”), μία σύνθεση με ηχογραφήσεις ορχήστρας, biwa (Ιαπωνικό λαούτο) και snare τυμπάνου.

Ξεκινάει με έγχορδα να μπαίνουν ύπουλα σα σμήνος εντόμων πάνω από ένα βαλτώδες βόμβο. Υπάρχει μία αστραφτερή αισθητική που εμπεριέχει ένα αγχωτικό και επιβλητικό χαρακτήρα, και μία ένταση που συναντάται στο φυσικό σύμπαν που υποκύπτει στους κανόνες της εντροπίας. Με μικροσκοπικά αλλά δυναμικά περάσματα από πιο συμβατικούς κλασσικούς ήχους, το “Hibiki-Hana-Ma” λάμπει σαν ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα που τσακίζει τα πάντα με το ωστικό του κύμα. Και είμαστε μόνο στο 5ο λεπτό από τα συνολικά 18.

Εισέρχεται ένας ταλαντευόμενος ήχος σαν από ελικόπτερο, που καλύπτεται από τον ήχο που υποθέτω θα έκαναν εκατομμύρια νυχτερίδες υπό εξαφάνιση άμα πετούσαν μέσα από δάση μπαμπού, χτυπώντας με τα φτερά τους την κούφια αλαζονεία των ανθρώπων να υπερισχύσουν πάνω από όλα. Ένα σφύριγμα ακραία υψηλού τόνου, αλλά με βαθιά φρικιαστική αισθητική, μπλέκει με ένα χτύπημα πολλαπλών ταχυτήτων και ποιοτήτων, σα να ανάψανε συγχρόνως όλες οι βιομηχανικές αντεπιθέσεις του στρατιωτικού ολοκληρωτισμού. Στην συνέχεια επικρατεί ένα ηχητικό ντελίριο από μακρόσυρτα πνευστά με τζαζ απόηχο της Μεγάλης Ύφεσης και λυπημένες σειρήνες πολέμου που κλαίνε πριν την καθημερινή ανακοίνωση των θανάτων της ημέρας. Άδεια κουτάκια καπιταλιστικού αναψυκτικού διασπούν την προσοχή με μία κακοφωνία θορύβου καθώς πέφτουν από μεταλλικές τσουλήθρες μέσα στον ωκεανό οργισμένων κυμάτων απογοήτευσης και αποτυχίας του 20ου αιώνα. Τα βιολιά που σου τρυπάνε τα τύμπανα ολοένα και κλείνουν γύρω σου, δημιουργώντας ένα στρόβιλο που τα ρουφάει όλα σα μαύρη τρύπα. Μήπως επιτέλους θα υπάρξει ησυχία;

Ελικόπτερα (του Βιετνάμ;), οι ήχοι της ζούγκλας ως άγριο, αδάμαστο ον, τα σιδεροπρίονα του βιομηχανικού καπιταλισμού που πετσοκόβουν τα φτωχά σώματα, τα απόμακρα καλέσματα άγριων ζώων, η ανοδική πορεία του ήχου λες και έρχεται η τελική έκρηξη, τα αγχωμένα, οργανικά χτυπήματα των κρουστών και μετά… σιωπή. Εάν η τελική πράξη ήταν η ολική καταστροφή ή η αρμονία παραμένει άγνωστο.

Μέρος ΙΙ: Mycenae-Alpha

Το σιδεροπρίονο επιστρέφει, με όλη την ισχύ ενός συστήματος που εκρήγνυται σε ύπαρξη, σαν το Big Bang. Ένα βουητό σαν ηχητική μετάφραση της θερμικής ενέργειας του ήλιου κάνει παρεμβολή. Ακολουθεί το τρίξιμο και σπάσιμο μιας λάμπας (;) ενισχυμένο εις την νιοστή. Γύρω από το κεφάλι σου περιστρέφεται πάλι μία σειρήνα που κουβαλά μέσα της την ακατάπαυστη ανθρώπινη δραστηριότητα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Κοπάζει προς στιγμήν, μετά γίνεται εντονότερη. (Η Dolby Surround μάλλον χρωστάει πολλά στις συντεταγμένες ήχου που επέκτεινε ο Ξενάκης.) Μία μικρή δόση ψυχεδέλειας και παιδικότητας ξεπηδά σα ναρκωτική επήρεια, ίσα-ίσα να θυμηθείς πως και σε ένα δυστοπικό παράλληλο σύμπαν μπορεί να υπάρξει η καλοπροαίρετη δημιουργία, ίσως επηρεασμένο από τα Παιδιά των Λουλουδιών που είχαν άνθιση εκείνη την εποχή. Το σμήνος της συλλογικής ύπαρξης των πάντων επιστρέφει, αυτή τη φορά με μία διάθεση επίδειξης της ικανότητας να επικοινωνήσει, σαν κάποιο εξωγήινο ον χωρίς σάρκα και οστά αλλά ηχητικά κύματα που κάνουν όχι κύκλο, αλλά σπείρα.

Το “Mycenae-Alpha” είναι το πρώτο έργο σε σύνθεση αποκλειστικά με UPIC System – το εργαλείο που πρωτο-ανέπτυξε ο Ξενάκης στα τέλη της δεκαετίας του ’70, που χρησιμοποιεί γραφικές αναπαραστάσεις-συνθέσεις για να “γράψει” ηλεκτροακουστική μουσική. Το σύστημα παραγωγής ήχου έχει ως βάση δύο άξονες: ο άξονας Χ καθορίζει την διάρκεια και ο άξονας Υ καθορίζει τον τόνο. Το UPIC System (Unité Polyagogique Informatique CEMAMu) αναπτύχθηκε στο Παρίσι με την συμβολή του Κέντρου Σπουδών Μουσικών Μαθηματικών και Αυτοματισμού, του οποίου ο Ξενάκης ήταν ιδρυτής και διευθυντής από το 1966. Το σύστημα αυτό θα ήταν και η βάση για τα σύγχρονα λογισμικά μουσικής σύνθεσης.

Στόχος του “Mycenae-Alpha” ήταν η προβολή μιας αναβίωσης του Μυκηναϊκού πολιτισμού σε σύγχρονα πλαίσια. Το αποτέλεσμα είναι μία μεγαλεπίβολη σύνθεση με ξεκάθαρη αποτελεσματικότητα και ωμή ετερότητα, άλλοτε αποκρουστική και άλλοτε με φαινομενικά μαγικές ικανότητες τηλεμεταφοράς. Ένα super-structure διαφορετικών μέσων και το υπερ-ερέθισμα που προκαλεί στις αισθήσεις. Ίσως μία απόπειρα του Ξενάκη να αναδείξει πως οι αριθμοί, που επέβαλαν τους κανόνες τους και στην δόμηση των κτιρίων που σχεδίαζε, καθορίζουν την υπόσταση του ήχου – οντολογική, υλική, ακουστική, συνθετική και ποιοτική – αλλά και της ίδιας της ύπαρξης. Μία απόπειρα να πετύχει την ενοποίηση κάθε μουσικής παραμέτρου, ένα αίτημα για μια οικουμενική μουσική ανεξαρτήτως χρονικής εποχής.

Μέρος ΙΙΙ: Polytope De Cluny

Όλα τα ηχητικά στοιχεία και οι επικείμενες εικόνες που δημιουργούνται μέσα στο κεφάλι του ακροατή συνυπάρχουν σε ένα χώρο-ηχητικό τοπίο 360 μοιρών που σε περιβάλλει, σε καταλαμβάνει, σε απορροφά και εν τέλη σε υπερνικά: ο βόμβος που θαρρείς πως μετακίνησε βουνά, ο ήχος ενός φανταστικού σεισμού ηχογραφημένος κάτω από τη γη, το οργανικό χτύπημα γυάλινων, ξύλινων, μεταλλικών αντικειμένων. Ένα αβέβαιο αίσθημα κρυμμένο κάπου ανάμεσα στις στρώσεις ήχων, μία ελαφριά μυρωδιά τρόμου στον αέρα, ένα ανησυχητικό σφίξιμο και τρίξιμο, μία υπόκωφη δόνηση, μία χορδή βιολιού (;) έτοιμη να τεντώσει και να σπάσει. Ο σύντομος αλλά σχεδόν καθησυχαστικός ρυθμός των κρουστών που θυμίζουν έστω κατά το ελάχιστο κάτι από το φυσικό μας περιβάλλον (έστω εν ώρα τυφώνα), τα μουγκρητά και σκαλίσματα βιολογικών (;) οργανισμών, πιθανόν σε μία προσπάθεια μεταφορικής αναδόμησης του χαμένου ανθρωπισμού. Η πορεία προς το αποκορύφωμα που κρύβει μέσα του μία μικρή ομορφιά υπό την μορφή ακανόνιστων αλλά μελωδικών ήχων ενός μεταλλόφωνου (;), το τελικό τοίχος ήχου που κουβαλά μέσα του έναν παράσιτο ήχο σαν από χαλασμένο καθεστωτικό ραδιόφωνο, ένα μουγκρητό αγελάδας (;), το κακάρισμα άγριων πουλιών (;).

Μία σύνθεση μουσική και κυριολεκτική, το “Polytope De Cluny” (1972-1974) δημιουργήθηκε για το πρώτο Festival d’Automne, που διεξήχθη στο Παρίσι το 1972, και γράφτηκε για 8-κάναλο κασετόφωνο. Παρουσιάστηκε στα Ρωμαϊκά Λουτρά του Cluny και συμπεριελάμβανε 24 λεπτά ηλεκτροακουστικής μουσικής, μερικές εκατοντάδες γλόμπους φωτός που αναβόσβηναν κατά βούληση του συνθέτη, και μία σειρά από φώτα λέιζερ που κινούνταν με προσεκτικά υπολογισμένες και αυτοματοποιημένες κινήσεις μέσα στον χώρο των υπογείων θαλάμων, τα οποία ο Ξενάκης ήλεγχε με ηλεκτρονικό υπολογιστή και που αντικατοπτρίζονταν από στρατηγικά τοποθετημένους καθρέφτες. Οργανωμένο χάος! Η μουσική παιζόταν ανεξάρτητα από το οπτικό-εικαστικό κομμάτι, συνδυάζοντας ακουστικούς ήχους με ήχους παραγμένους από ηλεκτρονικά μέσα. Για το Πολύτοπο των Μυκηνών, ο ίδιος ο Ξενάκης είπε: “Πολύτοπο είναι ένα σύμφυρμα από πολλούς τόπους, συμβολή πολλών τόπων. Λέγω δε τόπο, με τη γενική σημασία, την αφηρημένη, την πρακτική, την πραγματική: τόπος γεωγραφικός, τόπος καλλιτεχνικός –της μουσικής ας πούμε– ,του φωτός, τόπος της ιστορίας, τόπος της ποιήσεως.”

Τα κομμάτια δεν υπάρχουν σαν μία συλλογή ήχων που μοιράζονται κάποια σειριακή σχέση. Αυτό θα ήταν πολύ εύκολο και ο Ξενάκης είχε την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τα πράγματα ολιστικά, από πολλές μεταφορικά οπτικές γωνίες (στην αρχιτεκτονική του το έκανε και κυριολεκτικά) αλλά και πως αυτά αλληλεπιδρούν και εναρμονίζονται ή και αντιπαρατίθενται με τα άλλα κομμάτια του συνόλου, ίσως και με τα πάντα. Οι ανατριχιαστικοί, άλλοτε εφιαλτικοί, φυσικοί και ηλεκτρονικοί (και πάντα αξιοπερίεργοι) ήχοι περισσότερο συνυπάρχουν ως ένα πλέγμα πολλαπλών παράλληλων καταστάσεων και διαστάσεων (string theory;), με διάφορα πλάτη, μήκη και βάθη να σηματοδοτούν αλλά όχι να οριοθετούν αυστηρά την πλήρη επεκτατική ικανότητα της κεντρικής ιδέας που διατρέχει το έργο, που με πολυποίκιλες εντάσεις, υφές και διακυμάνσεις καταφέρνει περισσότερο να ιντριγκάρει τον ακροατή-θεατή παρά να τον φοβίσει.

Για τις χωρικές αυτές δημιουργίες, η εμπειρία του θεατή ήταν το μέσο και το εργαλείο ερμηνείας, κάτι που άφηνε ανοιχτό πολλά ενδεχόμενα συμβολισμού και σημειολογίας. Ο συνδυασμός ήχου, φωτός, χρωμάτων και αρχιτεκτονικής ήταν ένα δημιουργικό και συνθετικό αποκορύφωμα για τον Ξενάκη, του οποίου τα ενδιαφέροντα και οι ικανότητες σύγκλιναν εκεί που τα μέσα αυτά τέμνονταν. Τα καθηλωτικά περιβάλλοντα που ήθελε να δημιουργήσει με τις παραστάσεις πολυμέσων ήταν ένας τρόπος εξέφρασης των διαδικασιών και φαινομένων του φυσικού κόσμου που προϋπήρχαν της ίδιας της συμβατικής μουσικής και που τόσο τον ενθουσιάζαν και προβλημάτισαν. Τα σχήματα, τα πρότυπα, οι κινήσεις και οι ιδιότητες του κόσμου, σε μικροσκοπικό και αστρονομικό επίπεδο (όλα από τους ίδιους αριθμούς κυβερνώνται άλλωστε) ήταν πράγματα που βρήκαν τρόπο να αναδειχθούν μέσω του ήχου.

Για τον Ξενάκη, οι μαθηματικές αρχές ήταν μία γλώσσα μέσω της οποίας μπορούσε να εκφραστεί με άνεση και αυτοπεποίθηση. Η αρχιτεκτονική του έδωσε ένα πλαίσιο εργασίας, έναν τρόπο να συνδυάσει αυτές τις αρχές – με εντυπωσιακά αποτελέσματα, σαν αυτά που παρήγαγε κατά την συνεργασία του και υπό την καθοδήγηση με τον περίφημο αρχιτέκτονα Le Corbusier. Ο ήχος ήταν το μέσο επικοινωνίας του συνόλου. Μία gestalt ιστορία υπερδιπλωμένων κλάδων, με τα ηχεία να είναι τοποθετημένα σε ένα σύστημα καρτεσιανών συντεταγμένων, οι ήχοι να παράγονται από φυσικά και τεχνητά μέσα, δημιουργώντας μία συνάντηση μεταξύ παλαιών και φυσικών, οργανικών μέσων παραγωγής και νέων βιομηχανικών δυνατοτήτων υψηλής ακρίβειας, και τους θεατές να στριφογυρνάνε αντιδραστικά σε όσα συμβαίνουν γύρω τους. Μία ωδή στον Κονστρουκτιβισμό.

Μπορεί οι έννοιες που ερευνώνται με τα έργα αυτά του Ξενάκη να έχουν περάσει πλέον στη σφαίρα της κοινής μουσικής και εικαστικής γνώσης –  από τον Gottfried Michael Koening, την Wendy Carlos, Daphne Oram, Laurie Spiegel και πολλά άλλα μυαλά που χρησιμοποίησαν αλγορίθμους και οπτικά μέσα να συνθέσουν μουσική, μέχρι την σύγχρονη πειραματική και noise σκηνή (για παράδειγμα οι Tribes of Neurot, που καταπιάνονται με τα μοτίβα των ήχων που δημιουργούνται από έντομα στον διπλό δίσκο τους Adaptation and Survival) και από τις πολυμεσικές επιδείξεις μόδας με techno και IDM μουσική υπόκρουση, μέχρι την performance art και την εννοιολογική τέχνη. Αλλά η σημασία που είχαν τα έργα την εποχή που εμπνεύστηκαν και εκτελέστηκαν ήταν τεράστια και αδιαμφισβήτητη, και 50 χρόνια αργότερα το μηνύματα και οι στοχασμοί παραμένουν επίκαιροι όσο ποτέ. Το μουσικό αποτέλεσμα είναι αποστομωτικά επιβλητικό, το νοηματικό συνάμα φουτουριστικό και πρώιμο μιας και είναι αέναο, με κοινό παρονομαστή την εμπειρία και διαδικασία της ύπαρξης και της ανυπαρξίας. The celebration of the nothing that supports each something, να παραφράσω και τον John Cage.

Ο Ξενάκης ήταν ένας ευαίσθητος διανοούμενος άνθρωπος που κατείχε μία φυσική και μαθηματική κατανόηση του τρόπου με τον οποίο τα μεμονωμένα σωματίδια αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και δημιουργούν μια μεγαλύτερη μάζα – άτομα, πουλιά, άνθρωποι και μουσικές νότες. Όταν στα τέλη της δεκαετίας του ‘50 προσέγγισε τον Γάλλο πιανίστα και συνθέτη Olivier Messiaen για να του ζητήσει μαθήματα σύνθεσης, ο Messiaen, αντιλαμβανόμενος του πόσο ασυνήθιστος ήταν ο Ξενάκης, τον ενθάρρυνε να εκμεταλλευτεί τις ικανότητές του στα μαθηματικά και την αρχιτεκτονική. “Do them in your music.”

Και ευτυχώς ο Ξενάκης ασπάστηκε την συμβουλή του Messiaen και επικεντρώθηκε στον στόχο του: την δημιουργία μιας μουσικής που ενσωματώνει τη γνώση και την εμπειρία 3000 χρόνων μουσικής ιστορίας. Εφηύρε τη στοχαστική μουσική, που βασίζεται στον λογισμό των πιθανοτήτων, τη συμβολική μουσική, που βασίζεται στην θεωρία των συνόλων, και άλλα μουσικά συστήματα βασισμένα σε μαθηματικές θεωρίες για ενόργανη, ηλεκτροακουστική και φωνητική μουσική. Παρήγαγε εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες μουσικά έργα, και πλέον μπορούμε να τα αφουγκραζόμαστε και να τα απολαμβάνουμε γνωρίζοντας την υπέρμετρη σημασία τους. Όσα λόγια και να γραφτούν για αυτό το σπουδαίο, ανεπανάληπτο, καλλιτεχνικό και επιστημονικό μυαλό που βρήκε την χρυσή τομή μεταξύ μουσικού avant garde και μαθηματικής κυριαρχίας, δε θα φτάσουν. Ας μιλήσουν λοιπόν τα έργα του. Καλό θα ήταν να ακούσουμε, όσο άβολα ή δύσκολα κι αν μας φαίνονται.

Λυδία “Storm Stereo” Αθανασοπούλου

ΥΓ: Κείμενο για το προηγούμενο πρώτο άλμπουμ του επετειακού για τα εκατό χρόνια από την γέννηση του δημιουργού Ξενάκη Electroacoustic Works εδώ.