Polytope de Persepolis

Λίγα έργα ηλεκτρονικής και ηλεκτρο-ακουστικής μουσικής έχουν τύχει τόσης αναγνώρισης, προβολής και αίγλης όπως το Περσέπολις. Έχοντας ο Ξενάκης ήδη παρουσιάσει δύο έργα στο Ιράν και κατασκευάζοντας ένα ηχητικό άγαλμα για το Ιρανικό περίπτερο στην Διεθνή Έκθεση της Οσάκας το 1970, δέχθηκε πρόσκληση να συνθέσει ένα έργο για το 5ο Φεστιβάλ Τεχνών του Σιράζ (Shiraz Art Festival).

Το Ιράν είχε εισέλθει σε μια πορεία μοντερνισμού και “δυτικοποίησης”. Το 1967, υπό τη επιρροή της συζύγου του Φαρά Ντίμπα, ο Σάχης Μοχάμεντ Ρετζά Παχλαβί ιδρύει ένα ετήσιο Φεστιβάλ Τεχνών στο Σιράζ, μια πόλη που βρίσκεται πολύ κοντά στην αρχαία Περσέπολη. Η αφοσίωση του Φεστιβάλ ήταν μοιρασμένη ανάμεσα στην ξενική avant-garde, την ιρανική παράδοση και την έθνικ μουσική. Σε μέγεθος και προϋπολογισμό ήταν ένα από τα σπουδαιότερα Φεστιβάλ Τεχνών του τότε κόσμου. Προσέλκυσε τους περισσότερους αναγνωρισμένους συνθέτες της εποχής, όπως τους J. Cage, K. Stockhausen, B. Maderna, O. Messiaen, L. de Pablo, K. Penderecki και M. Feldman. Ο συνθέτης που ήταν περισσότερο συνδεδεμένος με το Φεστιβάλ ήταν ο Γιάννης Ξενάκης.

Η παρουσίαση του έργου έγινε το 1971 όταν το Ιράν γιόρταζε τα 2500 χρόνια από την ίδρυση της πρώτης Περσικής Αυτοκρατορίας. Το έργο που παρουσίασε ο Ξενάκης, μια υπερπαραγωγή πολυμέσων, ήταν το Polytope de Persepolis. Το από έρημο εσωκλειόμενο ανακτορικό σύμπλεγμα της Περσέπολης καλύπτει μια έκταση ίση με 130 στρέμματα (13 εκτάρια). Περιλαμβάνει τα ερείπια κοιλανάγλυφων γλυπτών και αγαλμάτων, την αίθουσα υποδοχής και διάφορα κτίρια για τον Δαρείο τον Μέγα, όπως την Πύλη των Εθνών, το Ανάκτορο Απαντάνα, την Αίθουσα με τις Χίλιες Κολόνες, το Τρίπυλον, το Αυτοκρατορικό Θησαυροφυλάκιο και το Αρματοδρόμιο. Σε αυτή την σχεδόν αχανή αρχαιολογική έκταση τελέστηκε το έργο του Ξενάκη.

Δεδομένου του αρχαιολογικού χώρου, ο συνθέτης δεν ήταν ελεύθερος να επέμβει βαθιά στο περιβάλλον και να προβεί σε διαμορφώσεις που να ενοχλούσαν τον ιρανικό κράτος. Ο Ξενάκης είχε δείξει δείγματα αναμόρφωσης δοσμένων χώρων όπως στο πρώτο του πολύτοπο το Πολύτοπο του Κλουνύ, το Περίπτερο της Philips και το Πολύτοπο του Μόντρεαλ. Έτσι, ξεπέρασε τους περιορισμούς που προέκυπταν από τη χρήση αρχαιολογικού χώρου υλοποιώντας φορητά μέσα χωρικής διαμόρφωσης. Χρησιμοποίησε πλήθος φωτιστικών σωμάτων και μέσων, όπως προβολείς, λέιζερ, στατικά φώτα, φωτιές και πυροτεχνήματα, με σκοπό να εγείρει τον Ζωροαστρικό συμβολισμό και να συνδέσει το αυτοκρατορικό ένδοξο παρελθόν της Περσίας με το Ιράν του 70′. Για να γίνει αποτελεσματική όλη αυτή η φωτιστική φαντασμαγορία έπρεπε το πολύτοπο να τελεστεί το βράδυ.

Τα λέιζερ και τα στατικά φώτα ήταν διανεμημένα σε όλο το χώρο δημιουργώντας φωτιστικές προβολές προτύπων πάνω στους τάφους που βρίσκονταν στην πλαγιά του λόφου. Οι πορείες των μαυροντυμένων παιδιών που κρατούσαν πυρσούς δημιουργούσαν χορογραφίες πάνω στο λόφο. Οι προβολείς στόχευαν στον νυχτερινό ουρανό και δύο μεγάλες φωτιές σκιαγραφούσαν την κορυφογραμμή του λόφου. Σύμφωνα με τον τοπικό τύπο μια απρόσμενη ανεμοθύελλα μεγέθυνε την δραματοποίηση του πολύτοπου αναδεύοντας δίνες σκόνης και άμμου μέσα στον ηχητικό-φωτιστικό καταιγισμό. Κατα το κλείσιμο του οπτικοακουστικού θεάματος τα παιδιά με τους πυρσούς που μέσα στη νύχτα έμοιαζαν με αστρικούς σχηματισμούς, συγκεντρώνονταν ανάμεσα στους δύο βασιλικούς τάφους. Οι δάδες τους έγραφαν το κείμενο στα περσικά “Φέρουμε το Φως της Γης”. Ο συνθέτης επινόησε αυτή τη φράση ως νύξη στην αρχαία ιρανική Ζωροαστρική θρησκεία. Το μήνυμα αυτό είχε στόχο να συνδέσει συμβολικά το παρελθόν και το μέλλον της Περσίας – Ιράν  μέσω του φωτός. Το πολύτοπο έκλεινε καθώς τα παιδιά πορευόμενα ανάμεσα στους θεατές χάνονταν μέσα στο παλάτι Απαντάνα. Καθώς δεν υπήρχαν θέσεις για το κοινό, οι θεατές ήταν σκορπισμένοι κατά βούληση σε όλον τον αρχαιολογικό χώρο αφομοιώνοντας πολύπλευρα το πολύτοπο. Ο Ξενάκης διηύθυνε το έργο με ασύρματο (walkie-talkie) από την κονσόλα στην κεντρική αυλή. 

Το Πολύτοπο της Περσέπολiς ξεκίναγε με μια εισαγωγή 7 λεπτών, το Διαμορφώσεις, το πρώτο ηλεκτρονικό έργο του συνθέτη, το 1957. Το Περσέπολις είναι συντεθημένο για 8 ανεξάρτητες κυματομορφές ήχου που θα παραγόντουσαν από δύο μηχανές αναπαραγωγής 8 δρόμων και θα διανέμονταν σε 59 μεγάφωνα. Τα μεγάφωνα ήταν χωρισμένα σε 8 ομάδες, μία για κάθε κυματομορφή. Το ενδιαφέρον του συνθέτη για τον χωροταξικό σχεδιασμό (spatial design) φαίνεται και στο γεγονός ότι ενυπάρχει στις 8 κυματομορφές. Η σύνθεση αποτελείται από δέκα ενότητες που ανασυνδυάζουν πανομοιότυπα μοτίβα και συνεχώς κατανέμονται διαφορετικά στις 8 κυματομορφές. Έτσι, όπου κι αν κινηθεί κανείς, αντιλαμβάνεται την ίδια ηχητική χωροταξία ξανά και ξανά, αλλά κάθε φορά από διαφορετική προοπτική. Δημιουργείται ένας ηχητικός λαβύρινθος όπου κάποιος χάνει τη συνειδητή αντίληψη του χώρο-χρόνου. Η μαγνητοταινία κατασκευάστηκε από 11 ηχογραφήματα που κυμαίνονται από πολυφωνίες (multiphonics) κλαρινέτου και ψηλούς αρμονικούς εγχόρδων μέχρι χαμηλούς ήχους και ρούλους από τυμπάνι και γκονγκ. Το έργο διαρκεί 55 λεπτά και είναι ένας συνεχής κατακλυσμός σύνθετων ήχων που περιλαμβάνει θορυβώδη ηχήματα και αλληλοκαλυπτόμενες κινήσεις ηχητικών εντάσεων. Ο ίδιος ο Ξενάκης εξηγούσε την αναγκαιότητα να διατηρηθεί η ένταση του ήχου στα 110db καθόλη τη διάρκεια του έργου. Χρησιμοποιώντας τόσα φώτα και τόσο δυνατό συνεχόμενο ήχο θέλησε να “βγάλει” του θεατές από την αίσθηση του παρόντος για να μπορέσουν να συνδέσουν το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον. Αυτή η διαδικασία, όσον αφορά στον ήχο, έχει παράλληλο στις γενεαλογικές καταβολές του συνθέτη μέσω των Διονυσιακών εκδηλώσεων που οδηγούσαν στη μέθεξη αλλά και πιο πρόσφατα στις παραδοσιακές μουσικές της Στερεάς Ελλάδας με τη μουσική των ζουρνάδων και της Βόρειας Ελλάδας με τη μουσική των γκάιντων.

Μέσα στο πλαίσιο αποσαφήνισης και καθορισμού των πολυμεσικών έργων του συνθέτη δεν είναι σαφές εάν το Περσέπολις μπορεί να χαρακτηριστεί “Πολύτοπο”. Αν και δεν υπάρχει ένας σύνθετος μηχανισμός να στηρίζει το δημιούργημα και να μπορεί να αυτοματοποιηθεί παράγοντας επαναλήψεις, περιλαμβάνει όλα τα απαραίτητα οπτικοακουστικά στοιχεία όπως φως, ήχος, χρώμα και κίνηση. Ο ίδιος ο συνθέτης είπε: “Το Περσέπολις δεν είναι θεατρική παράσταση, ούτε μπαλέτο, ούτε ένα ευτυχές δρώμενο. Είναι ένας οπτικός συμβολισμός, παράλληλος με και κυριαρχημένος από τον ήχο. Ο ήχος, η μουσική, πρέπει παντελώς να επικρατήσουν. Η μουσική αντιστοιχεί σε μια πέτρινη πλάκα πάνω στην οποία έχουν χαραχθεί συνοπτικά, ερμητικά μηνύματα σε ιερογλυφική ή σφηνοειδή γραφή που αποκαλύπτουν τα μυστικά τους μόνο σε αυτούς που θέλουν και γνωρίζουν πώς να τα διαβάσουν.”

Η παρουσίαση του έργου στην αρχαία Περσέπολη έτυχε καλής υποδοχής από τους κριτικούς και τον τύπο. Ο Σάχης ανέθεσε στον Ξενάκη να σχεδιάσει ένα Κέντρο Τέχνης στο Σιράζ. Θα ήταν ένα διεπιστημονικό και συνεργατικό κέντρο επιστημονικής έρευνας για τις ηχητικές και εικαστικές τέχνες. Παράλληλα με τις δημόσιες παραστάσεις που θα παρήγαγε, θα υποστήριζε επισκέπτες/μόνιμους καλλιτέχνες και επιστήμονες. Υπήρχαν όμως και αντιδραστικές φωνές απέναντι στο πολύτοπο. Κάποιοι Ιρανοί κριτικοί συνέδεσαν τις φωτιές με την (πιθανή) πυρπόληση της Περσέπολης από τον Μέγα Αλέξανδρο, ίσως ως αντίποινα για την πυρπόληση της Ακρόπολης τη Αθήνας από τον Ξέρξη το 480 π.Χ. Ο Ξενάκης υπεραμύνθηκε του συμβολισμού θυμίζοντας στους κριτικούς ότι οι Ζωροαστρικοί πολιτισμοί θεωρούν ότι η φωτιά και το φως αντιπροσωπεύουν το καλό και την αιώνια ζωή. Άλλοι συνέδεσαν τα μαυροφορεμένα παιδιά με παραστρατιωτικές Ναζιστικές οργανώσεις. Ο Ξενάκης απάντησε ότι χρησιμοποίησε τις μαύρες φορεσιές για να “κρύψει” τις παιδικές φιγούρες στο σκοτάδι. Υπήρχαν και αντιδράσεις για τη συνεργασία του Ξενάκη με τον Σάχη, έναν άνθρωπο που καταπίεζε τα ανθρώπινα δικαιώματα και φερόταν σκληρά στους ανθρώπους του. Ο Ξενάκης ανάρτησε την απάντησή του στην Le Monde διακηρύσσοντας το δικαίωμα στην ελεύθερη βούληση. Εκφράζοντας τα συναισθήματά του για την επίγευση που του άφησε ο αντίκτυπος του πολύτοπου έγραψε: “Είμαι ένας περιπλανώμενος άνθρωπος, ένας “ξένος πολίτης” κάθε χώρας (όπως και κάθε τέχνης) και μόνο η σκληρή συνείδησή μου μπορεί να με οδηγήσει είτε προς το φως είτε προς το θάνατο.”

Το Περσέπολις έχει τιμηθεί με επανεκδόσεις και επανεκτελέσεις, όχι πάντα πολύ επιτυχημένες, ακόμα και από τον ίδιο τον συνθέτη όταν το 1972 και το 1974 περιόρισε το 55 λεπτών έργο σε δίσκο βινυλίου. Ακόμα και εκδόσεις σε CD που ακολούθησαν είχαν και άλλες αστοχίες όπως διαφορετικό ρυθμό δειγματοληψίας (sample rate) ή/και  μερική αναδιατύπωση από τις 8 κυματομορφές. Η παρούσα έκδοση του Persepolis είναι πολύ κοντά στην αυθεντική. Ο μηχανικός ήχου (sound engineer) Martin Wurmnest δούλεψε πάνω στις αυθεντικές 8 κυματομορφές του Ξενάκη και την τελική τους επεξεργασία (mastering)  την ανέλαβε ο Rashad Becker. Όσο πιστή και αν είναι η αναπαραγωγή, δεν μπορεί να ακουμπήσει την αρχική δημιουργία λόγω της προσαρμογής της οκτακάναλης κυματομορφής σε δικάναλη (stereo). Σε μεγάλο βαθμό σώζεται η ηχητική χωροταξία γιατί ο Ξενάκης την είχε εφαρμόσει ο ίδιος μέσα στις κατασκευές των 8 κυματομορφών. Η όλη αυτή συζήτηση για τη δικάναλη ηχητική χωροταξία είναι πολυδαίδαλη και αφορά όλες τις μουσικές δημιουργίες.

Ηλίας Κοτζιάς

ΥΓ: Κείμενο για το προηγούμενο άλμπουμ του επετειακού για τα εκατό χρόνια από την γέννηση του δημιουργού Ξενάκη Electroacoustic Works εδώ.